Μοντεσκιέ, Σαρλ Λουί ντε Σεκοντά, βαρόνος της Λα Μπρεντ και του-

(Charles Louis de Secondat, baron de La Brent et de Montesquieu, Λα Μπρεντ, Μπορντό 1869 – Παρίσι 1755). Γάλλος φιλόσοφος και συγγραφέας δοκιμίων από τους επιφανέστερους εκπρόσωπους του Διαφωτισμού. Καταγόταν από οικογένεια ευγενών και έκανε νομικές σπουδές, που του έδωσαν αφορμή να στραφεί πολύ γρήγορα προς την ιστορική και πολιτική σκέψη. Το 1721 εξέδωσε τα Περσικά γράμματα, στα οποία, κάτω από το προσωπείο ενός νεαρού Πέρση που φιλοξενείται για ένα διάστημα στη Γαλλία, άσκησε καυστική και σε εξαίρετο ύφος κριτική των ηθών και των πολιτικών θεσμών της Γαλλίας, χτυπώντας ιδιαίτερα τον θρησκευτικό σκοταδισμό και. τη μοναρχική απολυταρχία. Ύστερα από μερικά ταξίδια στη Γερμανία, Ιταλία, Ελβετία και Αγγλία, επέστρεψε στη Γαλλία, όπου εξέδωσε το 1734 τις Διαπιστώσεις στις αιτίες του μεγαλείου και της παρακμής των Ρωμαίων, που έχουν το χαρακτήρα ενός ηθικού προβληματισμού πάνω στην ιστορία, στη γραμμή των Δοκιμίων του Μοντένι. Αλλά το σημαντικότερο έργο του Μ. είναι Το πνεύμα των νόμων (1747), στο οποίο επιζήτησε να αποδείξει ότι κάτω από την παράδοξη ποικιλία των γεγονότων, η ιστορία ακολουθεί μια τάξη και αποκαλύπτει τη δράση σταθερών νόμων. Οι θεσμοί και οι νόμοι των διάφορων λαών δεν αποτελούν κάτι το τυχαίο και αυθαίρετο, αλλά έχουν στενή εξάρτηση από τη φύση των ίδιων των λαών, από τα ήθη τους, τη θρησκεία τους κλπ., καθώς και από τις κλιματικές και γεωγραφικές συνθήκες της χώρας στην οποία ζουν. Όπως κάθε ζωντανή ύπαρξη, και οι άνθρωποι, συνεπώς και οι κοινωνίες, υπόκεινται σε βασικούς κανόνες, που εκπορεύονται από την ίδια την αλληλεξάρτηση των πραγμάτων. Οι κανόνες αυτοί δεν πρέπει να θεωρούνται απόλυτοι, δηλαδή ανεξάρτητοι από τον χώρο και τον χρόνο· αντίθετα, μεταβάλλονται με την αλλαγή των καταστάσεων: π.χ. των διάφορων τύπων κυβέρνησης και των διάφορων ειδών κοινωνίας. Με την ύπαρξη όμως μιας κοινωνίας ενός καθορισμένου τύπου, δίνονται συγχρόνως και οι αρχές τις οποίες δεν μπορεί να παραβιάσει χωρίς να καταστραφεί. Οι βασικοί τύποι πάνω στους οποίους, κατά τον M., μπορεί να οργανωθεί η διακυβέρνηση των ανθρώπων, είναι τρεις: η δημοκρατία, η μοναρχία και ο δεσποτισμός. Ο κάθε ένας από τους τρεις αυτούς τύπους έχει δικές του αρχές και δικούς του κανόνες, που δεν μπορούν να συγχέονται μεταξύ τους: γιατί αυτό που αποτελεί, π.χ. την ευημερία μιας μοναρχίας, θα αποδεικνυόταν επιζήμιο σε μια δημοκρατία, και αντίστροφα. Η αρχή που πρέπει να χαρακτηρίζει τη δημοκρατία είναι η αρετή, δηλαδή η αγάπη της πατρίδας και της ισότητας· η αρχή της μοναρχίας είναι η τιμή· η αρχή του δεσποτισμού, η τρομοκρατία. Στη βάση αυτών των προϋποθέσεων, η έρευνα του Μ. θέλει να αποδείξει ότι κάθε τύπος κυβέρνησης πραγματοποιείται και διαρθρώνεται σε ένα σύνολο ειδικών νόμων, που αναφέρονται στις πιο διαφορετικές πλευρές της ανθρώπινης δραστηριότητας (στην εκπαίδευση, στην απονομή της δικαιοσύνης, στον γάμο, στην πολυτέλεια κλπ.)· και ότι κάθε τύπος κυβέρνησης διαφθείρεται όταν, στο σύνολο των ξεχωριστών νόμων, δεν ξέρει να κρατηθεί πιστός στην αρχή που τον διέπει. Με τον τρόπο αυτό, τα γεγονότα της ιστορίας, η άνοδος και η πτώση των εθνών, δεν εμφανίζονται ως αποτελέσματα της τύχης, αλλά ερμηνεύονται στο φως αιτιών που μπορούν να διαπιστωθούν και που είναι ακριβείς και συγκεκριμένες. Ο δεσποτισμός, που είναι η κυβέρνηση στην οποία ο λαός δεν κυβερνιέται από νόμους, αλλά από τη βία και την απεριόριστη αυθαιρεσία ενός ατόμου, θεωρείται από τον Μ. ως ένα σύστημα που υπονομεύεται από μια διαρκή αντίφαση: το σύστημα αυτό θα ώφειλε να εγγυάται την ασφάλεια και την ησυχία των υπηκόων του με τίμημα τις ελευθερίες τους, αλλά η ησυχία και η ασφάλεια είναι στοιχεία ασυμβίβαστα με την τρομοκρατία, που είναι η αρχή πάνω στην οποία στηρίζει ο τύραννος την εξουσία του. Στον αντίθετο πόλο του δεσποτισμού βρίσκεται η δημοκρατία, δηλαδή η μορφή κυβέρνησης στην οποία ο λαός είναι συγχρόνως μονάρχης και υπήκοος. Η ουσία της κυβέρνησης αυτής είναι ότι ο λαός κάνει τους νόμους και εκλέγει τους κυβερνήτες, κατέχοντας τόσο τη νομοθετική όσο και την εκτελεστική εξουσία. Τα σημαντικότερα παραδείγματα δημοκρατίας στα οποία στρέφεται ο Μ. είναι οι δημοκρατίες του αρχαίου κόσμου, οι πόλεις-κράτη. Οι πολιτικές αυτές οντότητες, στηριζόμενες στην άμεση συμμετοχή του λαού στην κυβέρνηση, προϋποθέτουν ότι το κράτος είναι τόσο περιορισμένο στις εδαφικές διαστάσεις του, ώστε να επιτρέπει σε κάθε πολίτη του να είναι διαρκώς πληροφορημένος για όλα τα προβλήματα που το απασχολούν. Προϋποθέτουν όμως επίσης την ολοκληρωτική αφοσίωση του ατόμου στα συμφέροντα της κοινότητας. Όταν λείπουν αυτές οι δύο βασικές προϋποθέσεις, οι δημοκρατίες παρακμάζουν και μεταβάλλονται σε τυραννίες. Η μορφή κυβέρνησης προς την οποία στρέφεται με μεγαλύτερη συμπάθεια ο M. είναι η συνταγματική μοναρχία, στην οποία βλέπει συγκερασμένα τα θετικά χαρακτηριστικά τόσο του καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας όσο και του δημοκρατικού. Το υπόδειγμα αυτής της μορφής διακυβέρνησης με «μεικτή σύσταση» αντιπροσωπεύει η Αγγλία, το σύστημα της οποίας ο Μ. θεωρεί ως την υψηλότερη έκφραση της ελευθερίας. Η βασική θέση είναι ότι ελεύθερο μπορεί να θεωρηθεί μόνο εκείνο το καθεστώς, στο οποίο κανείς κυβερνήτης δεν μπορεί να κάνει κατάχρηση της εξουσίας που του έχουν εμπιστευθεί. Η μοναδική εγγύηση εναντίον μιας τέτοιας κατάχρησης είναι «η εξουσία να αναχαιτίζει την εξουσία», δηλαδή η διάκριση των εξουσιών: η νομοθετική, η εκτελεστική και η δικαστική (οι τρεις θεμελιώδεις εξουσίες) πρέπει να ανατίθενται σε διαφορετικά χέρια, έτσι που η κάθε μια από αυτές να μπορεί να εμποδίζει την άλλη να υπερβεί τα όριά της και να μεταβληθεί σε απολυταρχική κατάχρηση. Η συγκέντρωση των εξουσιών αυτών στα ίδια χέρια, είτε αυτά είναι τα χέρια του λαού είτε του τύραννου, θα κατέστρεφε την ελευθερία, γιατί θα κατέστρεφε την «εξισορρόπηση των εξουσιών», που αποτελεί τη μοναδική περιφρούρηση ή συνταγματική «εγγύηση» στην οποία εδράζεται η πραγματική ελευθερία. Μια κυριαρχία αόρατη και απεριόριστη είναι πάντα τυραννική. Η μετριοπαθής αυτή έκφραση των αρχών του Διαφωτισμού, στην οποία η επίκληση του «φυσικού δικαίου» υποχωρεί συχνά μπροστά σε μια πιο προσεκτική εκτίμηση των διάφορων ιστορικών καταστάσεων, εξηγεί τόσο το πώς ο Μ. μπορεί να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους προδρόμους του σύγχρονου ιστορικισμού, όσο και την αποφασιστική επίδραση που άσκησε η σκέψη του στην εξέλιξη της φιλελεύθερης πολιτικής φιλοσοφίας και γενικά των σύγχρονων συνταγματικών τάσεων. Προτομή του Γάλλου φιλόσοφου και πολιτικού δοκιμιογράφου Σαρλ-Λουί ντε Μοντεσκιέ, έργο του Zαv-Μπατίστ Λεμουάν (Μουσείο του Μπορντό, Γαλλία).